Creativiteit als denkproces

Creatief denken is het met elkaar in verband brengen van dingen of ideeën die voordien geen verband met elkaar hielden of leken te houden. Humor, of een goedbedachte grap, licht deze definitie volledig toe. De clou aan het eind van de grap brengt de toehoorder in een vreemd gebied dat buiten het verband stond tot de verteller een verband legt (en degene aan wie de grap verteld wordt deze aanvaardt). Dit verband is geheel duidelijk nadat het is gelegd, maar het vreemde van de verbinding draagt bij tot andere factoren die het succes van de grap vormen.

De ingeving, de inval

Het plotselinge inzicht, de inval, komt zowel voor op het gebied van wetenschap als op artistiek gebied. Hét creatieve proces maakt dus geen onderscheid tussen wetenschap en kunst. Moet het creatieve product waarbij de inval een grote rol heeft gespeeld, als een gave worden opgevat, als iets bovennatuurlijks, als waarnemen met een zesde zintuig? Processen welke in je onderbewustzijn aan de gang zijn en waar je niet direct weet van hebt, kunnen doorwerken in de oplossing van een probleem. Wijzigingen die het ondergaat kunnen mogelijk in de richting van het probleem gaan. Hierdoor kun je ook niet-bewust met problemen bezig zijn.
Dit is interessant om te weten, omdat de inval op deze manier verklaart kan worden als een onbewust proces dat als het ware in het bewustzijn 'springt'. Dit verklaart tevens het verrassende en plotselinge effect van een inval. Om de inval echter op waarde te schatten en te herkennen als een inval welke een oplossing biedt, moet je je echter al bewust zijn van het probleem.

Het creatieve product

Van een creatief proces kan in ieder geval gezegd worden dat het een denkproces is. Maar van welke aard is de relatie tussen proces en product, wanneer dit product een creatief product is? Een creatief product wordt vaak gekenmerkt door het feit dat er een relatie is gelegd tussen verschijnselen die tot dan toe als onafhankelijk van elkaar werden gezien.
De beweging van de maan zijn al sinds mensenheugenis bekend, evenals de bewegingen van eb en vloed. Maar de relatie tussen deze twee verschijnselen, namelijk dat de getijden door de variabele aantrekkingskracht van de maan komt, werd pas in de zeventiende eeuw ontdekt door een Duits astronoom. Dit geval staat niet alleen: Einstein bracht massa met energie in verband in zijn formule E=mc2, Pythagoras legde een relatie tussen rekenkunde en meetkunde met zijn A2=B2+C2.

Flexibiliteit

Het is moeilijk om een eenmaal ingeslagen weg te verlaten en fris tegen een probleem aan te kijken. Een proefopzet van Edward de Bono, de Maltese denkgoeroe, bewijst dit door een aantal mensen steeds meer (verschillende) figuren voor te leggen waarmee ze uiteindelijk een vierkant moeten maken. Door de figuren stuk voor stuk zo aan te bieden dat er na de eerste twee stukken een rechthoek (zie figuur 2) gemaakt kan worden -wat op dat moment een juiste stap lijkt te zijn, maar dat niet is- blijkt dat het moeilijk is een eenmaal gelegd patroon te wijzigen. Om tot de goede oplossing te komen is het noodzakelijk dat men 'los' komt van het eerste idee van de rechthoek. Volgens De Bono zouden meer mensen eerder en gemakkelijker op het gemakkelijk benoembare figuur (zie figuur 3) zijn gekomen, wanneer alle vijf stukken tegelijkertijd waren aangeboden, i.p.v. met tussentijdse opdrachten. Wanneer de stukken achtereenvolgens worden aangeboden, laten de meeste mensen zich sterk leiden door de goede resultaten die werden verkregen bij de samenvoeging van het geringere aantal stukken.

Figuur 2: Rechthoek van De Bono	Figuur 3: Vierkant van De Bono

Het is jammer dat De Bono naast een groep mensen die hij de stukken achtereenvolgens heeft voorgelegd, niet ook een groep mensen heeft genomen die hij de vijf stukken tegelijkertijd heeft voorgelegd, met het verzoek om de vierkant te maken. Nu heeft hij als het ware maar een half experiment uitgevoerd, met als gevolg dat de conclusie voor een deel berust op een veronderstelling.

Herstructurering

Herstructurering wil zeggen dat een structuur die door bepaalde gegevens wordt gevormd, wordt veranderd in een andere structuur, doordat de gegevens een andere ordening gaan vertonen. Een eenvoudig voorbeeld van herstructurering vormen de zogenaamde ambigue figuren.

Figuur 4: Ambigue; jonge vrouw of saxofonist?	Figuur 5: Ambigue; twee gezichten of één?

Telkens wanneer het waarnemingsveld wordt geherstructureerd, vindt een herordening plaats van lijnen, vlakken, contouren, enzovoort. Een belangrijk aspect van de herstructurering in dit 'veld' vormt de wisseling van figuur en achtergrond. Als het wit achtergrond is, komt de saxofonist naar voren; als het zwart achtergrond (schaduw) is, de jonge vrouw.
Het kunnen waarnemen van verschillende beelden, het vermogen om te veranderen van perspectief / inzicht, is een belangrijk aspect van het creatieve denkproces. Herstructurering van informatie kan tot nieuwe inzichten leiden, welke mogelijk weer een bron van inspiratie oplevert voor nieuwe, creatieve ideeën.